تاجر سیاستمدار در خدمت فرهنگ
به گزارش مجله فروشگاه، وقتی قرار شد مطلبی به پاس بزرگداشت مردی که اثر بسیاری در حوزه فرهنگ و رفاه ایران معاصر به ویژه در دو شهر تهران و مشهد داشته بنویسم به دنبال عنوانی برای توصیف جامع و کامل وی بودم تا به تعریف استاد نصرا... حدادی تهران شناس برجسته معاصر رسیدم.
او حاج حسین را مصداق مردی که مثل هیچ کس نبوده معرفی می نماید؛ تعریفی که به نظر کامل ترین و جامع ترین تعریف برای شناساندن حاج حسین ملک، این عظیم ترین واقف فرهنگی معاصر است.
مردی که از یک سو خود را سیاستمدار نمی دانست اما بسیاری از سیاستمداران وامدارش بودند و در عین بخشندگی گاهی فعالیت هایی می کرد که فقط از آدم های زرنگ و موقعیت شناس مالی بر می آمد. البته تمام این موارد روی هم جای کوچکی از منظومه ذهنی ایجاد شده در نزد مردم از حاج حسین ملک ایجاد می نماید.
منظومه ذهنی که ریشه و پایه اش بر اقدامات خیر و بخشندگی های عام و خاص وی قرار گرفته است. بخشندگی هایی که از وقف های خاص رضوی چون کتابخانه و موزه ملک شروع و با وقف های عامی چون باغ وکیل آباد مشهد کامل شده و با بخشش بعضی از اراضی به مردمی چون فرهنگیان مشهد نهایی می گردد.
اقداماتی که وی را شایسته این مصرع سعدی شیرازی می نماید که مرد نکونام نمیرد هرگز برای این که با این تعریف ها همراه شویم با هم بخشی از یادبودهای نکوی حاج حسین ملک را مرور می کنیم.
دلبری در بازار
خانه پدری ملک که تا سال 1375 میزبان کتابخانه ملک بوده است، یکی از یادگارهای این واقف عظیم در تهران است.
این خانه 2500 متر مربعی در دوران پدری حاج حسین دارای دو بخش اندرونی شرقی و بیرونی غربی بود اما حاج حسین آقا ملک در روزگار پهلوی با تخریب بخش اندرونی از جمله زورخانه منزل ساختمان کتابخانه ملک را در سه طبقه پایه گذاشت.
به این گونه مکان های بیرونی و اندرونی در خانه ملک جابه جا شد؛ اندرونی پیشین به کتابخانه و مکان مراجعه پژوهشگران اختصاص یافت و بیرونی پیشین مکان زندگی خصوصی حاج حسین آقا ملک و خانواده شد.
خانه تاریخی ملک در بازار بین الحرمین تهران، نمونه ای جذاب از آمیزش سبک معماری سنتی ایران با شیوه معماری اروپایی در قلب بازار تهران به شمار می آید.
این بنای گسترده با بهره گیری از تزئینات گوناگون معماری در زمینه های چوب، سنگ تراشی، کاشیکاری و گچبری با اتاق ها و فضاهای عظیم و کوچک خصوصی، پذیرایی، آب انبار و سرداب، زیرزمین ها، آشپزخانه، تالار مطالعه و پژوهش و مخازن قدیم کتاب ها و نسخه های خطی، بنایی جذاب به شمار می آید.
یکی دیگر از جاذبه های این خانه تاریخی ثبت ملی قرار گرفته در بازار بین الحرمین تهران که عنوان نخستین موزه و خصوصی ایران را نیز به خود اختصاص داده سر در بسیار زیبای آن است که در کتیبه آن جملههوالملک الحق المبین ثبت شده است. جمله ای که با نام مالک بنا بسیار همخوانی دارد.
مجموعه ای فرهنگی در میدان مشق
سنگ بنای کتابخانه و موزه ملی ملک را که نخستین موزه وقفی - خصوصی ایران است، حاج حسین ملک حدود سال 1278 خورشیدی با انتقال کتابخانه ای که در مشهد فراهم نموده بود به خانه پدری اش در بازار بین الحرمین تهران و در اختیار اهل فضل و دانش قرار دادن این آثار پی ریزی کرد اما تاسیس این مرکز فرهنگی سال 1316 با وقف کتابخانه به همراه املاک و مستقلات برای امام رضا(ع) و با نظارت آستان قدس رضوی رسمی شد.
حرکتی که با اختصاص قطعه زمین عظیمی در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه در تیر 1323 از سوی حاج حسین نهایی شد.
ساختمانی که ساخت آن سال 1364 شروع شد و در 1375 به خاتمه رسید تا میدان مشق کهن تهران میزبان یکی از شش کتابخانه مهم کشور باشد که علاوه بر 19هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، دارای حدود 100هزار کتاب چاپی، 3568 کتاب چاپ سنگی و 548 عنوان نشریه ادواری در 6000 مجلد است. البته در کنار این کتابخانه هم موزه ملی ملک با داشتن شش مجموعه نفیس سکه، آثار هنری خاندان غفاری، مجموعه هنر لاکی، مجموعه عظیم تمبر، موزه عظیم فرش، مجموعه آثار خوشنویسان نامدار ایرانی و البته دو مجموعه آثار خود حاج حسین ملک و دختر عظیمش، عزت الملک فعالیت می نماید.
خانه ای در مشهد
مرحوم ملک علاوه بر خانه ای که در تهران وقف نموده، خانه ای دیگر از خود در مشهد به یادگار نهاده که البته این دومی را وقف نکرد.
خانه مشهد ملک که در انتهای دوران حکومت قاجارها بر ایران در حاشیه خیابان ارگ آن موقع و امام خمینی(ره) کنونی ساخته شده و شهریور 1377 ثبت ملی شد. این بنا در گذشته بسیار وسیع تر بوده اما پس از فوت حاج حسین بین چهار دختر وی تقسیم شد.
دختران عظیم تر سهم خود را پس از مدتی به شهرداری فروختند که به ساختمان و پارکینگ تبدیل شد و آنچه اکنون به این عنوان در مشهد شناخته می گردد در اصل بخش متعلق به دو خواهر کوچک تر است که در حدود سال 1379 به میراث فرهنگی فروخته شد.
این مجموعه ساختمانی دو طبقه است که طبقه بالایی دارای سقف مشبک و منبت کاری شده چوبی و شومینه گچبری زیبایی است و در طبقه پایین امروزه مرکز هنرهای سنتی میراث فرهنگی و گردشگری خراسان مستقر شده است. البته این مجموعه میزبان تنها نمونه حمام های خصوصی ایران نیز هست. مجموعه ای که در حیاط این خانه واقع شده است.
نفسی برای تهرانی ها
خاتمه از حاج حسین ملک یادگار مهم دیگری هم در تهران باقی مانده است که شرایطی چون خانه ملک را در مشهد دارد.
این مجموعه که تا چهار سال پیش به نام باغ ملک شناخته می شد و اکنون آن را بوستان نفس می خوانند باغ های مشهور شمیران است که خوشبختانه از ضربه و لطمه کلنگ ساخت وساز بر پیکرش جان سالم به در برده و با عمری بیش از یک قرن برای ما به یادگار مانده است.
باغ ملک با وسعتی حدود 35هزارمترمربع در پای کوه دربند و شمال جعفرآباد و غرب امامزاده قاسم(ع) هست. این مکان روزگاری ییلاق خانواده ملک بوده و شاهانی چون ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه هم در آن اتراق نموده اند.
باغ ملک ابتدا شامل دو باغ عظیم بود که رودخانه دربند از میان یکی شان عبور می کرد. یکی از این باغ ها به شاهزاده فیروز میرزا نصرت الدوله فرمانفرما و باغ دیگر به معتمدالدوله جوانشیر تعلق داشته که پس از فوت دومی آقا مهدی ملک التجار، آن را به جای طلبش از ورثه معتمدالدوله گرفته است.
پس از فوت آقا مهدی این باغ به فرزندش، محمدکاظم ملک التجار رسیده و او هم با مرگ نصرت الدوله فیروز، باغ او را از فرزندش، عبدالحسین میرزا فرمانفرما خرید و باغ های دوقلوی گلابدره را به صورت یکپارچه درآورد. اما این یکپارچگی دوام چندانی نداشت زیرا پس از مرگ ملک التجار، باغ دوباره میان دو فرزند او حسن و حسین تقسیم شد. قصر ملک به حسن رسید و قسمتی که از فرمانفرما خریداری شده بود از آن حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک شد.
پس از مرگ زودهنگام حسن ملک و فوت حاج حسین آقا در سال 1351 قسمتی از باغ فروخته شد. اما بخش های اصلی از جمله قصر ملک در مالکیت خاندان ملک بود.
باغ ملک یک بار سال 1357 آتش گرفت و عمارت قاجاری آن آسیب دید. سال 1366 سیل تجریش بخشی از باغ را ویران کرد و در جریان این ویرانگری کانال آبیاری باغ تخریب شد و در پی آن و نرسیدن آب به درختان در مدت زمان کوتاهی نیمی از باغ خشکید. سال 1379 این باغ به 10نفر فروخته شد.
سازمان میراث فرهنگی سال 1381 این باغ و عمارت تاریخی آن را در فهرست آثار ملی قرار داد و گفت اجازه تغییر کاربری در این محدوده و تبدیل این فضای عمومی به فضای مسکونی صادر نخواهد شد.
شهرداری طی چند مرحله کارهایی برای خریداری این باغ و تبدیل آن به فضای عمومی انجام داد. به همت انجمن اهدای عضو ایرانیان، باغ ملک 16اسفند سال 1396 به نام بوستان نفس نامگذاری شد.
مَلک مِلک ها
خرداد در ایران اسلامی ماه وقایع مهم کوچک و عظیم است. وقایعی چون سوم خرداد 1361 یا 29خرداد 1356 و 31خرداد 1360 و البته 15خرداد 1342 و از همه مهم تر 14خرداد 1368 در راس این وقایع خردادی قرار دارند. البته در این بین وقایع مهمی هم قرار دارند که در سایه این عظیم رویدادها محو شده و کمتر مردم با آنها آشنایی دارند.
یکی از مهم ترین این رخدادهای ناشناخته تولد عظیم ترین واقف فرهنگی ایران زمین حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک است.
وی 11 ربیع الاول سال 1288 قمری که تقریبا برابر با 10خرداد1250خورشیدی است در تهران به دنیا آمد. خانواده اش اصالتا تبریزی و مجتهدزاده بودند. اما پدرعظیمش آقامهدی در جنگ های ایران و روسیه لباس نظام پوشید و پس از جنگ هم به تجارت روی آورد.
آقامهدی به هنگام کوشش میرزاتقی خان، امیرنظام وقت و امیرکبیر آینده برای انتقال ناصرالدین میرزای ولیعهد به تهران 100هزار تومان به وی قرض داد و به پاس این خدمت پس از جلوس شاه جدید لقب ملک التجاری گرفت.
لقبی که بعد از وی به پسر شاعر و تاجر اما سیاستمدارش محمدکاظم رسید که خود سه پسر و دو دختر داشت. از این سه پسر، حسین در نوجوانی فوت کرد و حسن پا در دنیای شاعری و سیاست گذاشت و چند دوره ای نماینده مجلس شورای ملی شد. پسر سوم که محمدحسین نام داشت اما پس از مرگ برادر حسین خوانده نمی شد به تجارت روی آورد.
او که اکنون همه وی را با نام حاج حسین ملک عظیم، واقف فرهنگی ایران زمین می شناسیم چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می نگریست به مدارس دارالشفاء و صدر تهران رفت و علوم قدیمه آموخت و البته در کنارش و دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا در کنار محمدعلی فروغی، نخست وزیر سال های بعد زبان فرانسه را بیاموزد.
حاج حسین مدتی بعد به خواست پدر دستیاری وی را در اداره املاک خراسان که عظیم ترین بخش دارایی های خاندان بود بر عهده گرفت. مجموعه املاکی که بعضی را پدر خریده بود و بعضی را در قبال دادن وام به عظیمان قاجاری مالک شده بود.
همین مشهدنشینی هم باعث ایجاد نگاه های فرهنگی ویژه در حاج حسین شد تا حدی که ابتدا فکر ایجاد کتابخانه ای عظیم به ذهنش خطور کرد که خاتمهش ایجاد کتابخانه کنونی ملک است. کتابخانه ای که در بین شش کتابخانه نخست کشور از لحاظ ارزشمندی نسخ واقع شده است.
پس از آن نیز در هفت مرحله بخش عظیمی از اموالش را وقف کرد. وقفی که البته تنها مختص به وقف رضوی و در اختیار آستان قدس رضوی قراردادن اموال نبود و بخش قابل توجهی از اموالش را نیز که شاخص آن باغ عظیم وکیل آباد مشهد است، وقف عام کرد. البته در این بین مقداری از املاکش را هبه کرد که شناخته شده ترین آنها محدوده قرار گرفته بیت بلوار جلال آل احمد تا بلوار دانش آموز مشهد است که در یک جلسه با مدیر وقت فرهنگ در قالب قطعات 500متری به فرهنگیان مشهد اهدا کرد.
حرکتی که باعث شده اگرچه در چهارم مردادماه سال 1351 خورشیدی در 101سالگی چشم از دنیا فروبندد اما هنوز و بعد از گذشت نزدیک 50سال از نبود جسمی اش نامش به نیکی در بین مردم برده گردد.
دو روایت خاص
حرمسرای ملک! مشهدی ها خاطرات جالبی از حاج حسین ملک در ذهن دارند که بیشتر به افسانه شبیه است.
در یکی از این روایات، حاج حسین را صاحب آخرین حرمسرای قرن می دانند و دلیل آن را هم همراه بودن همیشگی چند زن و دختر با وی هنگام حضور در کوچه و خیابان عنوان می نمایند. ماجرایی که دلیلش در اصل یک حاشیه خاص زندگی این مرد فرهنگ دوست است.
حاج حسین ملک در طول زندگی خود دو بار ازدواج کرد که حاصل این دو ازدواج، پنج دختر بود و خدا هیچ گاه به او پسری عطا نکرد.
این پنج دختر همواره کنار پدر بودند و چند نفر از آنها وی را همراهی می کردند. کاری که با توجه به ظاهر مرسوم زمان دختران حاج حسین و البته ثروت افسانه ای او باعث ایجاد چنین برداشت اشتباهی از وی میان مردم شده بود.
وقتی نباید رقیبی باشد : یکی از نکات خاص و ویژه حاج حسین ملک -که او را نسبت به هم نسلانش یک سر و گردن بالاتر قرار داده بود- هوش مالی ویژه او بود. این هوش در عرصه موزه داری نه تنها یاری های عظیمی به او نموده بود بلکه باعث وقوع اتفاقات بکر و خاصی هم شده بود. در یکی از این وقایع جالب، حاج حسین پس از اطلاع یافتن از این که از تمبری خاص تنها دو نمونه در دنیا وجود دارد که یکی از آنها در اختیار وی و دیگری در اختیار یکی دیگر از مجموعه دارهای ایرانی است تمام کوشش خود را به کار بست تا تمبر دوم را نیز صاحب گردد و البته با صرف هزینه فراوان پیروز شد. اما حرکت او پس از تصاحب تمبر دوم بسیار عجیب و غیرقابل باور بود، زیرا حاج حسین در کمال ناباوری تمبر دوم را پاره کرد تا تنها یک نمونه از این تمبر در دنیا وجود داشته باشد و به این گونه قیمت آن یک نمونه بسیار افزایش یافت. این تمبر خاص اکنون در موزه ملک نگهداری می گردد.
هدیه ای عظیم به خراسانی ها
و اما دیگر هدیه عظیم حاج حسین ملک به مردم مشهد مجموعه عظیم باغ جنگلی وکیل آباد است. حسین آقا، وکیل آباد را سال 1348 وقف مردم کرد.
در آن سال ها پارک و بوستانی در سطح شهر نبوده تا مردم بتوانند در آن تفریح نمایند. هر پنجشنبه و آدینه مردم با دوچرخه و گاری و اتوبوس خود را به باغ وکیل آباد می رساندند و در آن تفریح می کردند. در باغ وکیل آباد دو استخر وجود دارد؛ یکی استخر عظیم که کنار خانه ملک است و دیگری استخر بالا که به استخر روس ها مشهور است.
سال1320 و هنگامه جنگ دنیای قشون روس به باغ ملک آباد آمدند و کنار استخر چندماه اتراق کردند. حسین آقا از این موضوع به شدت ناراحت بود و در نهایت به زحمت توانست آنها را از باغ بیرون کند. به همین علت در وقف نامه خود آورده است نظامی ها حق ورود و خروج به باغ را دارند اما حق اتراق در آن را ندارند. مساحت پارک وکیل در مشهد 70هکتار است و جزو مناطق ییلاقی شهر مشهد به شمار می رود. درختان این پارک با استفاده از قنات وکیل آباد آبیاری می شوند و سرچشمه این قنات بند گلستان است.
محل قرارگیری این پارک در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب استان مشهد و در محدوده خدماتی منطقه 9 شهرداری مشهد است.
این منطقه دارای درختانی کهنسال است که بعضی را خود حاج حسین کاشته است. سال 1392 این باغ با استفاده از مصالح طبیعی زیباسازی شد.
باغی ملی برای مردم
درست کمی پایین تر از خانه ملک در خیابان امام خمینی(ره) مشهد یکی دیگر از آثار منتسب به این واقف عظیم واقع شده است. این اثر که باغ ملی مشهد نام دارد را حاج حسین، وقف مردم مشهد نموده است تا پس از گشت و گذار در خیابان ارگ مشهد، ساعتی چند در آن خستگی در نمایند. البته در خصوص پیشینه باغ ملی مشهد، داستان های مختلفی نقل شده که در همه آنها مالک اولیه مظفرالدین شاه قاجار ذکر شده که آن را سال 1280 شمسی به حاج کاظم ملک التجار بخشیده و بعد هم به حاج حسین رسیده است.
او نیز سال 1345 به درخواست شهردار وقت مشهد یعنی رضا سجادی که بیشتر وی را به عنوان نخستین گوینده رادیو ایران می شناسیم، به عنوان وقف عام به مردم مشهد تقدیم کرد تا شهرداری شهر به نمایندگی از مردم این باغ را حفظ و نگهداری کند. البته در گذشته باغ ملی مساحتی بالغ بر 40هزار متر مربع داشت ولی هم اکنون مساحت آن 26هزار متر مربع است و پشت آن ساختمان صبای صداوسیمای استان خراسان رضوی ایجاد شده است.
رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه خبرنگاران
منبع: جام جم آنلاین