یک اتفاق ویژه برای خشت و آینه، صحنه هایی که به فیلم بازگشت - مجله فروشگاه

فستیوال فیلم ونیز قرار است نسخه به تازگی مرمت گردیده فیلم خشت و آینه ابراهیم گلستان را روزهای سوم و چهارم سپتامبر (12 و 13 شهریور) در نمایش افتتاحیه جهانی اش پخش کند.

خشت و آینه داستان راننده تاکسی ای در تهران را روایت می نماید که یکی از مسافرانش نوزادی را در ماشین او رها نموده است. بخش عمده فیلم، تصویر کردن تاثیر این حادثه بر زندگی او به خصوص در ارتباطش با زنی است که او را دوست می دارد.

بیشتر بازیگران نقش های اصلی فیلم، چهره هایی ناشناخته بودند. زکریا هاشمی نقش هاشمِ راننده را بازی می نماید و تاجی احمدی در یکی از درخشان ترین بازی های تاریخ سینمای ایران در نقش تاجی دوست هاشم ظاهر می گردد. بعضی از بازیگران تئاتر در نقش های کوچکی در فیلم ظاهر گردیده اند، مثل پرویز فنی زاده در نقش یک روشنفکر کافه نشین، جمشید مشایخی در نقش یک افسر پلیس، محمدعلی کشاورز در نقش یک پزشک و پری صابری در نقش یک پرستار.

خشت و آینه نخستین فیلم بلند داستانی کارگاه فیلم گلستان بود که بین فروردین 1342 و تیر 1343 در استودیوی گلستان (برای صحنه های داخلی کافه و خانه هاشم) و در خیابان های تهران و چند مرکز دولتی (از جمله ساختمان دادگستری تهران) فیلمبرداری شد و یکی از معدودترین فیلم های سینمااسکوپ (پردۀ عریض) زمان خودش بود. به علاوه اولین فیلم داستانی تاریخ سینمای ایران بود که صدابرداری سرصحنه داشت و دوبله نشد.

تمام کوشش گلستان نزدیک شدن به واقعیت عینی جامعه ای بود که خشت و آینه را درباره آن می ساخت و برای همین از آن عناصر مصنوعی و نمایشی که بیشتر فیلم های ایرانی و غیرایرانی از آن بهره می بردند دوری جست. او حتی از استفاده از موسیقی متن پرهیز کرد و جز صدای ضرب، برای دادن ریتم به یکی دو صحنه فیلم، در خشت و آینه موسیقی وجود ندارد.

خشت و آینه از زمان ساختش فقط چند نمایش محدود داشته است. این فیلم برای اولین بار در مقر یونسکو نمایش داده شد. کمی بعد سینماتک فرانسه و مدیر مشهور آن هانری لانگلوآ که علاقه ویژه ای به فیلم داشت آن را سه یا چهار بار به نمایش گذاشت. در ایران سینما رادیوسیتی که توسط خود ابراهیم گلستان اجاره شد فیلم را از 22 دی ماه 1344 برای حداقل سه هفته روی پرده داشت که به گفتۀ فیلمساز، فیلم در این مدت اجارۀ خود سالن سینما را برگرداند.

فیلم در اصل قرار بود در فستیوال ونیز نمایش داده گردد، اما بر اثر یک اشتباه از آن بازماند. در حالی که فستیوال ونیز در سال 1964 در حال نامه نگاری به ابراهیم گلستان به آدرس استودیویش در تهران بود، خود گلستان درحال زیرنویس کردن فیلم در پاریس (برای نمایش آن در ونیز) بود و این نامه ها در حالی که کارمندان استودیو گلستان هم در تعطیلی تابستانی شان به سرمی بردند هرگز به دست فیلمساز نرسید ولی 54 سال بعد، این سوء تفاهم تاریخی با بازگشت فیلم به ونیز رفع خواهد شد.

احیای خشت و آینه

خشت و آینه توسط میترا فراهانی و سینماتک بولونیا، یکی از مهم ترین مراکز مرمت، نگهداری و پخش آثار برجسته تاریخ سینما از روی نگاتیوهای اصل صدا و تصویر فیلم مرمت گردیده است. کار مرمت این فیلم شامل از بین بردن نشانه های قارچ زدگی نگاتیو، تعمیر قسمت های آسیب دیده، زدودن لکه ها و خراش های روی سطح نگاتیو است. این پروژه به طور مشترک توسط میترا فراهانی و سینماتک بولونیا تأمین سرمایه گردیده است.

در این نسخۀ مرمت گردیده، آن صحنه هایی از فیلم که به دلایل مختلف از نسخه های موجود کوتاه گردیده بودند به فیلم برگردانده گردیده است و طول نسخۀ نهایی فیلم به 130 دقیقه رسیده است.

با این وجود قسمت هایی از این فیلم پیدا گردیده که در نسخه نهایی وجود ندارند و به انتخاب خود فیلمساز کنار گذاشته گردیده اند. به نقل از کتابچه ای دربارۀ خشت و آینه که برای فستیوال ونیز منتشر گردیده، بیشتر این صحنه ها در جای خودشان به خاطر دیالوگ ها و یا کارگردانی صحنه فوق العاده دیدنی اند، اما ابراهیم گلستان برای استفاده نکردن از این صحنه ها دلایلی روشن و قطعی دارد و بیشتر به خاطر کنترل ریتم داستان، کانون تمرکز روایت، ریتم صحنه و نقش صحنه در شناساندن شخصیت ها آن ها را کنار گذاشته است.

از بین صحنه های کنار گذاشته گردیده از فیلم، یک سکانس مستقل و کامل وجود دارد که مونتاژِ سه دقیقه ای درخشانی از تهران است. به نقل از کتابچۀ منتشر گردیده دربارۀ فیلم، این سکانس بعد از سکانس خانۀ هاشم و قبل از سکانس زایشگاه قرار داشته و بعد از عنوان بندی فیلم، دومین بخشی بود که در آن صدای ضرب شنیده می گردد. کار گلستان در این جا نشان دادن کنارهم نشینی و یا برخورد کهنه و نو و مردمانی است که بین این کهنه و نو سرگردانند.

ابراهیم گلستان برای کنار گذاشتنش از نسخه نهایی دلایلی روشن و محکم دارد. او می گوید خشت و آینه داستان آدم هاست و نه داستان شهر و این تکه کمکی به شناخت آدم های داستان نمی نموده است. به علاوه خشت و آینه در ثبت خیره کننده اضطراب اخلاقی و فلسفی فیلمسازش، فیلمی جهانی تر از آن است که خودش را به تهران محدود کند. با این وجود، این سکانس چنان زیبایی فریبنده ای دارد که به عنوان یک فیلم مستقل کوتاه می تواند نمایش داده گردد یا بهتر است بگویم باید نمایش داده گردد. تهرانی که در آن می بینیم تهرانی نیست که بگردد به آسانی در جاهای دیگر دید یا لااقل تناقض هایش را به این روشنی در سه دقیقه دریافت. حتی از نظر فنی و با در نظر دریافت این که طول متوسط هر نما در این سکانس 1.6 ثانیه است، این بخش دیده نگردیده از خشت و آینه رکوردی از نظر تعدد نماها در تاریخ سینمای ایران است.

با نمایش فیلم در فستیوال ونیز و به شکلی که مورد نظر فیلمساز است- چه از نظر کیفیت تصاویر و چه طول فیلم - این انتظار می رود فیلمی که جاناتان رزنبام، منتقد شهیر آمریکایی تراژدی حماسی دهه 1960 میلادی گلستان خوانده بار دیگر در سطحی گسترده دیده و صندلی مهمی که در تاریخ سینما دارد برای گستره وسیع تری از تماشاگران بین المللی آشکار گردد.

به جز خشت و آینه، فیلم های دیگر بخش ونیز کلاسیک عبارتند از: هیچ چیز مقدس نیست ساخته ویلیام ولمن در سال 1937، گولِم ساخته پل وِگِنِر ساخته 1920، بعضی ها داغش را دوست دارند ساخته بیلی وایلدر محصول 1959، شب سن لورنزو ساخته پائولو و ویتوریو تاویانی محصول 1982، مرگ در ونیز ساخته لوکینو ویسکونتی محصول 1971، عروج ساخته لاریسا شپیتکو محصول 1976، هر دونسخۀ فیلم قاتلین ساخته رابرت سیودماک و دان سیگل محصول 1946 و 1964، سال گذشته در مارین باد ساخته آلن رنه در سال 1961، بدرود فیلیپین ساخته ژاک روزیه محصول 1962، شغل ساخته ارمانو اولمی محصول 1961، خیابان شرم ساخته کنجی میزوگوچی محصول 1956، شهر برهنه ساخته جولز داسن محصول 1948 و نگهبان شب ساخته لیلیانا کاوانی محصول 1974.

در این بخش، علاوه بر فیلم های مرمت گردیده، مستندی چهارساعته دربارۀ فیلمسازان زن و مستندهای تازۀ دیگری دربارۀ روبی مولر فیلمبردار آلمانی، ویلیام فریدکین کارگردان آمریکایی، رابرت میچم بازیگر آمریکایی و باستر کیتن بازیگر و کارگردان بزرگ کمدی صامت به نمایش درخواهد آمد.